نویسنده: مهدی صادقی

چاپ نخست: 1394

ناشر: رسم

نسخه فیزیکی این کتاب: ‌اینجا

جلد دوم کتاب کبریت ایران: اینجا

بخشی از مقدمه نویسنده کتاب:

کبریت هویت ماست. تاریخِ کبریت با تاریخ این مرز و بوم هم‌رنگ شده است. کبریت کالایی که برای چهار دهه، یکی از کالاهای مهم جامعه‌ی ما بوده است. از زمانی که نخستین کارخانه‌های کبریت‌سازی به شیوه‌ی جدید و در قرن حاضر پا گرفت تا حدود سال‌های دهه 1330 یکی از کالاهای مهم و ضروری در زندگی ایرانیان بوده است. کالایی که در دوره‌ای، با مهم‌ترین کالای مصرفی‌مان «نان» هم‌ارزش شد.

تاریخ، فقط روایتِ روزگارِ حاکمان و فرمانروایان نیست، اگرچه بیشتر مورخان چنین پنداشته‌اند که سیر تحول حکومت‌ها و تبدیل آنها، تاریخ است و فقط راوی چنین برآمدن و کله‌پا شدن‌ها بوده‌اند!

تاریخ، شیوه‌ی زندگی ماست و طرز فکر کردن و گونه‌ی گفتار ماست. پادشاهان و حاکمان، فقط تقویم تاریخ‌اند و نه خود تاریخ. همین اشتباه مسلمِ مورخانِ حکومتی است که امروز ما دچار چنین خلا تاریخی شده‌ایم. بیش از این‌که تاریخ برای‌مان نقل کند که پیشینیان ما چگونه فکر می‌کردند، حرف می‌زدند و کار می‌کردند یا چگونه روزگارشان را می‌گذراندند، مورخان به این پرداختند که: کدام پادشاه چند سال سلطنت کرد، چگونه تاج بر سر نهاد، چگونه دیگری تاج را از سرش ربود، چند قصر و بنا ساخت؟ و...

نسل امروز نیاز دارد بداند پیشینیان، چگونه راه‌حل می‌یافتند برای مشکلات‌شان، یا چگونه با دیگران ارتباط برقرار می‌‌کردند؟ یا چرا این همه نظم و نثر نوشته شده و مردم را به درست‌کرداری دعوت می‌کرده؟ این حجم گسترده‌ی نصایح و پندها برای چه کسانی سروده و نوشته شده؟ آیا پیشینیانِ ما، از این نظر مشکل داشتند؟ و اگر نداشتند، این همه حکایتِ درس‌آموز برای چه کسی و چرا ساخته و پرداخته شده است؟ تاریخی که به نسل امروز رسیده، به هیچ کدام پاسخ نمی‌دهد و سبب اصلی‌اش، باور نادرستی بوده که از تاریخ داشته‌اند. بر این باورم، جامعه‌ی آن روزگارانِ کهن هم، به‌سان جامعه‌ی امروزمان، گرفتار نقصان‌های فراوان بوده، اما خیلی مسایل دست به دست هم داد تا دیروزمان را به وضوح نتوانیم درک کنیم.

در این کتاب سعی کرده‌ام بخشی از تاریخ کبریت در ایران را براساس یافته‌های خویش بیان کنم. یافته‌هایی از میان کتاب‌های مختلف، از «خاطرات و خطرات» گرفته تا «یادداشت»‌ها و «نامه»‌های شخصی. نیز از اسناد دولتی منتشر نشده تا روایت‌های شفاهی معتبر.

کبریت یکی از کالاهایی است که برای ایرانیان یادآور زندگی جدید با وسایل و ابزار مدرن است. کبریت با چند سال پس و پیش، با آمدن کالاها و پدیده‌هایی دیگر چون سیگار، تلفن، برق، اتومبیل و اتوبوس، طیاره و... وارد زندگی ما شد. نیز هم‌دوره‌ی رادیو و سینماست. کبریت با اواخر دوره‌ی «ناصری» و آغاز مشروطیت همزمان است. کبریتِ «ناصری» همه‌گیر نمی‌شود، اما کبریت مشروطه، همه جا سَرَک می‌کشد و جا باز می‌کند؛ از توبره‌ی درویش گرفته تا جیب نخست‌وزیر!

کبریت کالای عجیبی است، از یک سو با کالاهایی چون توتون، تنباکو و سیگار هم‌‌داستان است و از سویی دیگر، با کالای فرهنگی چون تمبر هم‌ساز می‌شود. کبریت به لحاظ دو دو تا چهارتای اقتصادِ بازار و سود و سرمایه، بسته به توتون و تنباکوست و مصرف آن را سیگاری‌ها و قلیانی‌ها، بالا می‌بَرند و این بالا رفتنِ مصرف، تداوم کبریت را نوید می‌دهد. هر چه مصرف بیشتر شود، امید به زنده ماندن کالا و پویایی‌اش بیشتر می‌شود. جدا از مسایل اقتصادی و تولید کبریت، طراحی بسته‌ها و لیبل‌های کبریت یک مساله‌ی فرهنگی و فرهنگ‌ساز بوده و هست. در طراحی کبریت‌ها، همیشه نگاه اصلی به طراحی تمبر بوده و هست. در واقع، کبریت همیشه کالای دو سر است: یک سرش اقتصاد و تجارت است و سر دیگرش فرهنگ و هنر. کمتر کالایی را می‌توان یافت که چنین طیف گسترده‌ای را در بر بگیرد.

این مسایل و مشابهت‌های از این دست، سبب شد تا تاریخ کبریت ایران را به حد توان، تالیف و اسنادش را گردآوری کنم. تاریخی که یافتن و نوشتن‌اش کار ساده‌ای نیست. اصولا نوشتن درباره‌ی هر مساله‌ی تاریخی بسیار پیچیده است، به‌خصوص در کشوری که تاریخ و تاریخ‌نویس‌اش همواره روی لبه‌ی تیز تیغ قرار دارند و حرکت می‌کند.

فهرست مطالب این کتاب:

پیش‌گفتار/ چیستی کبریت/ در جستجوی آغاز/ فیروزمیرزا/ مادر دکتر مصدق/ سیگار و کبریت/ قضیه کبریت / نخستین سالی که کبریت آمد/ امین‌الدوله و نخستین کارخانه‌ی کبریت/ میرزاحسین واعظ/ کبریت‌‌سازی اسلام/ کبریت‌سازی ایرانیان/ تولد توکلی و ممتاز/ پدر کبریت ایران/ امتیاز انحصاری کبریت آذربایجان/ انحصار کبریت/ پس از شهریور 1320 / کبریت؛ کالای استراتژیک/ پس از مرداد 1332 / کبریت سوئدی/ گونه‌شناسی طرح‌های کبریت در ایران/ روایت یک رخداد ملی یا جهانی/ طراحی چهره افراد شاخص/ تاکید بر ملیت ایرانی و قومیت‌های مختلف/ طرح‌های انتزاعی و صرفا تزیینی/ طرح‌های مجموعه‌ای/ طرح‌های برگرفته از برندهای مطرح سوئد/ طرح‌های متکی بر دیزاین قوطی یا لیبل/ طرح‌های تصویرسازانه/ طراحی لیبل یا کبریت بر پایه‌ی نشان تجاری/ طراحی نشانه‌ی رسمی حکومت/ طراحی متکی بر نوشتار/ طراحی نمادهای برگرفته از افسانه‌ها/ باغ‌وحش کبریتی/ شـیر؛ آرام و با ابهت/ اسب؛ دویدن و پریدن/ فـیل؛ از فتحعلی شاه تا فرشته/ عقاب؛ هزار سال آتش/ شـتر؛ از مشرق‌زمین به‌سوی غرب/ کبریت در آینه‌ی تمبر/ کبریت‌سازان/ اسناد تاریخی مربوط به کبریت/ آلبوم کامل کبریت‌های چوبی ایران/ مزایای کلکسیون و مجموعه‌داری کبریت/ معرفی 21 کلکسیونر کبریت‌ ایران/ فرهنگ واژگان کبریتی/ منابع